Η Φανέρωση της Εικόνας & Η Ίδρυση του Ναού
Ο ναός της Παναγίας Φανερωμένης, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, πρωτοκτίστηκε στη νότια αμμώδη παραλία της Ζακύνθου, στη λεγόμενη Sabbionera Grande. Σύμφωνα με την παράδοση, μεταξύ 12ου και 14ου αιώνα, βρέθηκε εκεί ανάμεσα σε βούρλα ένα μικρό εικονισματάκι της Παναγίας, στον τύπο της Νικοποιού.Η φανέρωσή της έδωσε και το όνομα στον ναό. Η εικόνα θεωρείτο έργο του Ευαγγελιστή Λουκά και είχε χρησιμοποιηθεί η τεχνική της κηρομαστίχης. Κάηκε το 1953, αλλά αντικαταστάθηκε πρόσφατα με αντίγραφο της αγιογράφου Αδαμαντίας Καρατζά.
Από το 1524 έως το 1633, διάφοροι ιερείς κατείχαν τον ναό. Το 1633, με Δογικό Διάταγμα των Ενετών, ο ναός παραχωρήθηκε με πατρωνία σε σαράντα οικογένειες περιοίκων. Οι ίδιοι εξέλεγαν τους επιτρόπους και λάμβαναν αποφάσεις δημοκρατικά για τη διαχείριση του ναού.
Ο ναός απέκτησε τη σημερινή του μορφή τον 17ο αιώνα, στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής με μπαρόκ διακόσμηση. Το εντυπωσιακό καμπαναριό θεμελιώθηκε το 1683 και διασώθηκε στους σεισμούς του 1953. Το τέμπλο σκαλίστηκε το 1659 από τον Κρητικό Μανιό (ή Μανέα) Μαγγανιάρη και κατατάσσεται στα κρητοβυζαντινά.
Το εσωτερικό του ναού κοσμήθηκε από σπουδαίους αγιογράφους:
Ηλίας Μόσκος (1681) – Κοίμηση Θεοτόκου
Βίκτωρ (1660) – Αποτομή Προδρόμου
Νικόλαος Καλλέργης (1744) – Εικόνα Χριστού
Η Φανερωμένη και το Ρεμπελιό των Ποπολάρων (1628)
Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, η Πλατεία της Παναγίας Φανερωμένης υπήρξε ο βασικός τόπος συγκέντρωσης του λαϊκού στοιχείου της Ζακύνθου, σε αντίθεση με την Πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου συναθροίζονταν οι ευγενείς.
Το Ρεμπελιό των Ποπολάρων το 1628, μια από τις σημαντικότερες λαϊκές εξεγέρσεις στην ιστορία του νησιού, οργανώθηκε και εκδηλώθηκε μέσα από τις κοινωνικές ζυμώσεις αυτής της περιοχής. Ο ναός της Φανερωμένης αποτέλεσε πνευματικό και συμβολικό σημείο αναφοράς για τους ταπεινούς ανθρώπους της εποχής, προσδίδοντας του ιδιαίτερη σημασία και πέρα από τη θρησκευτική του λειτουργία.
Από το 1743 έως το 1753 εκτελέστηκαν ξυλογλυπτικές εργασίες βάσει σχεδίων του ευγενούς Νικόλαου Κομούτου. Στη συνέχεια, ο Νικόλαος Δοξαράς διακόσμησε ζωγραφικά το εσωτερικό. Έργα του:
Ελαιογραφίες στην οροφή με σκηνές από τον βίο της Παναγίας
Ευαγγελιστές, άγγελοι, Προφήτες & Ιεράρχες στους τοίχους
Μορφές αγίων στον γυναικωνίτη με κεντρικό τον Χριστό ως Salvator Mundi
Ο ναός φιλοξενούσε σημαντικά αργυρά έργα, όπως:
Ο αργυρός δίσκος του Γεώργιου Μπάφα (1849) με την Κοίμηση
Πίνακες ζωγραφικής των Κορωναίου, Πλακωτού, Νομικού, Σταυράκη, Κουτούζη
Η Παναγία Αμόλυντος (1641) του Εμμανουήλ Τζάνε (σήμερα στο Μουσείο)
Η μοναδική αρμονία μεταξύ της κρητικής τέχνης του 17ου αιώνα και της Ζακυνθινής του 18ου εφαρμόστηκε υποδειγματικά στη Φανερωμένη, καθιστώντας τον ναό σημείο αναφοράς για ιστορικούς και φιλότεχνους — «ο Παρθενώνας της Ζακύνθου».
Ο ναός καταστράφηκε από τους σεισμούς του Αυγούστου του 1953. Ελάχιστα έργα διασώθηκαν. Στις 9 Ιουνίου 1959 τελέστηκε αγιασμός θεμελίωσης του νέου ναού. Με τη συνδρομή Κράτους, Δήμου και πιστών, ανοικοδομήθηκε διατηρώντας την προγενέστερη αισθητική.
Οι λιθοξόοι από το Γύρι αποκατέστησαν τη βόρεια όψη και πρόσθεσαν στοιχεία από τον προσεισμικό ναό. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1966:
Τέμπλο από τον Γεώργιο Φαλιαρίδη
Αγιογράφηση από τον Ιωάννη Τσολάκο
Επιχρυσώσεις από τη Μαρία Πλαίσα
Αναμνήσεις από λιτανείες, λειτουργίες και στιγμές κατάνυξης στον Ιερό Ναό, όπως αποτυπώθηκαν σε προηγούμενα χρόνια.
